+ پس از خواندن داستان، در صورت تمایل، نظر و تفسیر خود را از طریق بخش "پیام‌ها و نظرات" در پایین صفحه، ارسال نمائید.
 

طبقه‌بندی حکایت‌های طنز مثنوی بر اساس اهداف مورد تهاجم چهار گروه اصلی به عنوان اهداف مورد تهاجم در حکایت‌های طنز‌آمیز و شوخ‌طبعانه مثنوی عبارتند از:

1. مسائل جنسی و قبایح افعال و اسافل اعضا
2. باور‌های مذهبی ظاهر‌بینان
3. روش استدلال و مباحثه اهل فلسفه و منطق
4. خصلت‌های نکوهیده انسان

------------

طنز و خانواده خندانش، هجو، هزل، مطایبه و فکاهه گذشته از اختلاف در نام‌ها و عناوین به دلیل اشتراک در صفت شوخ‌طبعی گردهم آمده‌اند. شوخ‌طبعی از عمده‌ترین انواع ادبی است. صرف‌نظر از معنای تحت‌اللفظی: شوخ‌طبعی را می‌توان نوعی از گفتار و نوشتار دانست که شنیدن یا مطالعه آن باعث انبساط خاطر و ایجاد لبخند شود.

طنز با هزل و هجو فرق کلی دارد، طنز شکننده و سازنده است، هزل و هجو مخرب و مسخ‌کننده. هدف طنز پاک‌سازی محیط زندگی و چشم‌اندازش عمومی است و قصد هزل و هجو غرض‌های شخصی و کوته‌نظرانه و در کاربرد عمومی‌تر خود، یک اثر هزل‌آمیز هر قدر آمیخته با روح انتقاد باشد، جز تاثیر تفریحی نتیجه‌ای ندارد ولی یک اثر طنز‌آلود می‌تواند در تغییر وضع موجود موثر باشد.

صرف‌نظر از تقسیمات وسیعی که برای شوخ‌طبعی ذکر کرده‌اند می‌توان به چهار نوع عمده‌ این شاخه ادبی اشاره کرد؛ هزل،هجو، فکاهه، طنز.

1-1-1. هزل: (Facetiae)

هزل، به فتح اول و سکون دوم در لغت، به مزاح کردن بیهوده، لاغ و سخن بیهوده معنی شده است و در اصطلاح اهل ادب، شعری است که در آن کسی را ذم گویند و بدو نسبت‌های ناروا دهند، یا سخنی که در آن مضامین خلاف اخلاق و ادب آید. اما در این تعریف مرزی میان هزل و هجو لحاظ نشده است. دکتر شفیعی کدکنی در تعریف هزل می‌نویسد: هزل سخنی است که در آن، هنجار گفتار به اموری نزدیک شود که ذکر آن‌ها در زبان جامعه و محیط زندگی رسمی و در حوزه قرار‌دادهای اجتماعی حالت الفاظ حرام یا تابو داشته باشد و در ادبیات ما مرکز آن بیشتر امور مرتبط با سکس است.

1-1-2. هجو (Lampoon)

هجوو هجاو تهجا، هر سه مصدر از هجا یهجو است، به معنی عیب کردن و ستم کردن و در اصطلاح ادیبان عبارت است از نوعی شعر غنایی که بر پایه نقد گزنده و دردانگیز است و گاهی به دشنام‌گویی یا ریشخند مسخره‌آمیز و درد‌آور نیز می‌انجامد و آن مقابل مدح است.

1-1-3. فکاهه (Being cheerful)

رایج‌ترین شاخه شوخ‌طبعی، فکاهه است. این شاخه از شوخ‌طبعی به جهت سهولت نقل و انتشار آن در جامعه بیش از شاخه‌های دیگر رشد و نمو داشته است. فکاهه کلمه‌ای عربی است و در معنی آن آورده‌اند: شوخ، مزاح، خوش‌مزگی،خوش‌طبعی،گفت‌و‌گوی خنده‌آور میان دوستان و مزاح برای انبساط نفس. درمیان گونه‌های سخن شوخ‌طبعانه، مصادیقی هست که نه هزل هستند و نه هجو و نه طنز، یعنی نه دلالت به الفاظ حرام دارند (چنان که در هزل هست)، نه شکل تهاجمی و منفعت‌طلبانه دارند (چنان که در هجو هست) و نه در مفهوم انتقادی و اصلاح‌طلبانه (که در طنز هست).

1-1-4. طنز

طنز که در ادبیات غربی معادل (Scoffing) و گاه معادل (Ironical Mockery) انگلیسی به کار می‌برند و به معنی به مسخره از فردی یا جمعی سخن گفتن و استهزا کردن. و در اصطلاح ادبی نوعی از آثار ادبی که در بر شمردن زشتی‌ها و رذایل فردی یا جمعی و آگاهانیدن مردم از آن می‌کوشد و فرق آن با هجو یا هجا در این است که طنز در حالی که غالبا با استهزای بسیار و کنایه‌های بی‌شمار همراه است و اغلب از هجا موثرتر است، اما صراحت تعبیرات و مفاهیم هجو را ندارد؛ یعنی اغلب مستقیم و به تعریض و تلویح، عیوب یا نقایص کسی یا جمعی را باز‌گویی می‌کند. مهدی برهانی در تلخند به داستان‌های طنز مثنوی می‌پردازد و در این میان از مطالب کوتاه و ابیات طنز‌آمیز در می‌گذرد. در این کتاب 75 داستان طنز‌آمیز از میان شش دفتر مثنوی نقل می‌شود که در پایان هر داستان به شماره دفتر و شماره ابیات اشاره شده‌است و این از محاسن کار نویسنده است. هم چنان که تلاش او برای پیدا کردن سرنخی از داستان‌های طنز‌آمیز مثنوی در مقالات شمس و سایر آثار متقدم بر مثنوی در خور ستایش است. تحلیل‌های کوتاهی که برهانی پس از هر داستان ارائه می‌کند، اغلب شتابزده و سطحی‌اند و از نا‌آشنایی نویسنده با نظام فکری حاکم بر مثنوی خبر می‌دهند.

طنز و اهداف عالی آن در مثنوی

هزل‌ها گویند در افسانه‌ها                                                  گنج می‌جو در همه ویرانه‌ها

دفتر چهارم

اگر طنز و شوخ‌طبعی در مثنوی معنوی نظیر برخی آثار دیگر بزرگان جدا از بخش‌های جدی بود یا آن که میان حکایت‌های بی‌پروا و ابیات متضمن مناجات و تفسیر آیات و احادیث فاصله‌ای وجود داشت یا دست کم در حکایت‌هایی که مضمون شهوانی دارند این مایه رکاکت لفظ و تصریح نبود شاید وجود طنز و شوخ‌طبعی در مثنوی معنوی نیز نظیر سایر آثار صوفیه طبیعی تلقی می‌شد و این همه بحث و کنکاش بر نمی‌انگیخت اما مولانا فراتر از سطح ننگ و نام است و از فرازی که او به هستی می‌نگرد ملاحظات معمول و آداب متداول و معروف و مالوف چندان اعتبار ندارند که دست و پای جو‌لان اندیشه و خیال و سخن او را ببندند. نقش طنز در آثار صوفیه به طور عام و ویژگی‌های نقش طنز در مثنوی معنوی با تاکید بر گونه‌های هزل‌آمیز و تند و رکیک و چگونگی هم‌نشینی این نوع شوخ‌طبعی با مباحث کلامی و الهیات و معارف و حقایق دینی. باید توجه داشت که به طور کلی بنیان ادبیات صوفیانه بر سه پایه تعلیم و تهذیب و تفریح قرار دارد. بنابر‌این در بسیاری از آثار صوفیان همچون سنایی و مولوی و بیش از همه عطار به آثار طن‌ آمیزی بر می‌خوریم. مهم‌ترین ویژگی طنز صوفیانه جنبه ارشادی و تعلیمی آن است و بارزترین جلوه هنرمندانه طنز‌پرداز صوفی، استنتاج‌ها و برداشت‌های کاملا بکر و بدیع اخلاقی و تربیتی اوست از مضحکه‌ها و داستان‌های مبتذل و احیانا مستهجن که پس از نشان دادن تضادها و زشت تر جلوه دادن زشتی‌ها، زمینه ذهنی خواننده را برای قبول چنان تعلیمی آماده‌تر می‌گرداند. در کنار این رویکرد اصلی، گاه بزرگان شعر صوفیانه از گونه‌های مختلف شوخ‌طبعی همان هدف‌های معمول دیگران را دنبال کرده‌اند. دکتر محمد رضا شفیعی کدکنی ضمن بحث درباره بعضی هجوهای شخصی سنایی و انتقاد از آن‌ها می‌نویسد: در این گونه هجوها(هجوهای رایج در میان معاصران او که چشم اندازش حرص و خشم و شهوت است) او کم‌تر توانسته است سخن خویش را از حد مصداق فردی و تاریخی فراتر برد و به آفرینش یک تیپ یا نوع خاص بپردازد که مصادیقش در تاریخ همواره تکرار شوند و آن شعر، دست کم در حد همان گونه مصادیق، همیشه زنده و معنی‌دار باشد و بتوان آن را گاه به گاه به کار گرفت.

روشن است که این آثار شوخ طبعانه را نمی‌توان در زمره ادبیات صوفیانه آورد. اگر چه پدیدآورندگان آن‌ها از بزرگان شعر صوفیانه باشند. زیرا بهره ای که از این گونه آثار خویش داشته‌اند چنان که آمد، بهره ای شخصی است و خاستگاهش حرص و خشم و شهوت است. بر این اساس، هدف طنز و شوخ‌طبعی است که به آن هویت و حیثیت و اعتبار می‌بخشد نه صورت و مضامین آن.

درباره این مرزبندی و میزان اعتبار آن البته پراکندگی آرا وجود دارد. برخی عفیف بودن کلام را از بنیان‌های هنر طنزپردازی می‌دانند. ابوالفضل زرویی نصرآباد در تعریف طنز می‌نویسد: شاید ساده‌ترین تعریفی که بتوان از طنز ارائه داد این باشد؛ بیان انتقادات تلخ به گونه‌ای شیرین، کنایی خنده‌آور، اما عفیف و منصفانه. بهاالدین خرمشاهی در حافظ‌نامه، این صیانت از حریم‌ها را امتیاز طنز حافظ می داند و می‌نویسد: طنز حافظ برعکس بزرگانی چون سعدی و عبید زاکانی هرگز به هزل نمی‌رسد تا چه رسد به هجو و بد‌زبانی و دریدن پرده‌های عفاف که هر قدر هم هنری باشد نهایتا غیر هنری است. کم‌تر شاعری با این همه طمانینه و طنز و اعتماد به نفس و نکته‌گویی و شیرین‌زبانی با معشوق خود روبه‌رو شده است.

سارتر نویسنده و فیلسوف فرانسوی ضمن تاکید بر عفت قلم طنز، وجه امتیاز و افتراق میان طنز و هزل و هجو را چنین بیان می‌کند: طنز با نیشخندی عنادی و استهزاآمیز که آمیخته به ابهامی از جنبه‌های مضحک و غیرعادی زندگی است، پای از جاده شرم و تملک نفس بیرون نمی‌نهد و همین نکته مرز امتیاز طنز از هزل و هجو است. از همین روست که در شعر و ادب کلاسیک، طنز با هزل و هجو سر مویی فاصله ندارد. در مقابل این دیدگاه که مرز میان طنز و هزل و هجو را بر اساس تملک نفس و عفاف قلم ترسیم می‌کند. دیدگاه دیگری هست که انگیزه و هدف را اصل قرار می‌دهد و به این ترتیب پرده‌دری‌ها و بی‌پروایی‌ها را وقتی که در خدمت هدفی والا باشند پذیرفتنی تلقی می‌کند. جاحظ بصری (وفات 255 ه.ق) در این باره می‌گوید: هزل و مزاح هرگاه برای این هدف به کار رود که سبب جد باشد، جد است. چنان که بطالت نیز اگر برای همین منظور به کار رود، وقار و رزانت است. ابن رشیق قیروانی، ابو الهلال عسکری و تفتازانی نیز گفته‌اند: هزل معتبر نزد اهل بدیع، هزلی است که از آن اراده جد کنند و آن چنین است که چیزی به حسب ظاهر بر سبیل لعب و مطایبه ذکر شود و به حسب حقیقت، غرض از آن امر صحیحی باشد. دکتر ذبیح الله صفا داوری خود را درباره مطایبه و هزل در اشعار عبید با چنین دیدگاهی بیان می‌کند: اشعار مطایبه و هزل عبید هم به قصد عیب‌جویی و عیب‌گویی از اندیشه‌ها و کردارها و گفتارهای معاصران سروده شده است. لیکن بی‌خبران آن‌ها را از جنس هزل و مضحکه پنداشته و به سبب آن‌ها عبید را جهنمی و هجاگو نامیده‌اند و حال آن که هجو در آثار عبید به ندرت یافت می‌شود و آن چه هجا پنداشته‌شده، انتقادی است از مردم فاسد و عنان‌گسیخته زمان که با آنان جز با همان زبان تند که عبید سخن گفته‌است نمی‌بایست روبه‌رو شد.

(←6ص96 به بعد)

دکتر زرین کوب درباره همین موضوع می‌نویسد: شوخی‌ها و لودگی‌های او زهرخندی تلخ بر روزگاری است که در آن همه ارزش‌ها باژگونه شده‌است و هر چیز زشت و پست و غیر انسانی را با یک نام وارونه، به عنوان امری مقبول، معقول و انسانی جلوه داده‌اند. خنده او خنده یک انسان عاصی است که لب‌هایش را به نشان ناقبولی و ناباوری به خنده باز می‌کند، اما دلش از خون لبالب و از خشم و نفرت سرریز است.

(←7ص 48)

دکتر حلبی واکنش منفی در برابر گستاخی‌های هزل را زهد ریایی و عفت دروغین می‌نامد و می‌نویسد: اما آن معنی که از فرهنگ‌ها فوت شده و نیاورده‌اند، یا شرم داشته و تغافل کرده‌اند این است که در کتاب‌های فارسی و تازی و ترکی، هزل به معنی خلاعت عذار یعنی گستاخی در گفتن و نوشتن سخنانی است که معمولا مردم به ویژه طبقه محافظه‌کار یا آنان که حس طبقاتی دارند از یاد کردن و یا شنیدن آن‌ها شرم می‌برند و روی درهم می‌کشند. اگرچه در خلوت از آن‌ها خوشوقت می‌شوند و دامنشان از دست می‌رود... بزرگ‌ترین و پاکیزه‌ترین شخصیت‌های اسلامی و ایرانی که هیچ‌کس در تقوا و پاک‌نهادی آن‌ها شک نمی‌کند به این کار(هزل) دست زده‌اند، زیرا بسیاری از آن‌ها زهد ریایی و عفت دروغین نداشته‌اند و این نکته را می‌فهمیده اند که اگر چه سخن جد و حکمت و علم و اخلاق و دین لازم است ولی گاهی نیز شوخی و ظرافت و هذیان باید به کار برد تا سختی و خشکی جدگویی و واقعیت‌های سخت را بگیرد و به اصطلاح خواجه‌شیراز دماغ را تر سازد و تازگی و نشاط بخشد. اینان مردمانی صریح بودند و به سختگیری و تقشف سبک‌مغزان اعتنایی نمی‌کردند و هر چیزی را به نامش می‌نامیدند، خواه کسی بپسندد یا نپسندد... نمی‌کوشیدند تنها پاکی‌ها و انسانیت‌های او را نشان بدهند. می‌کوشیدند بیان کنند که انسان ترکیبی از پاکی و ناپاکی، عفت و بی‌عفتی، انسانیت و حیوانیت، و به یک سخن عقل و نفس است. و هر کس می‌کوشید انسان را تنها به صورت موجودی پاک و ملکوتی نشان بدهد، ریاکار یا متغافل یا غافل و بی‌خبر می‌شمردند.

(←5ص23-22)

بر این اساس، دکتر حلبی سخن گفتن از کارهای به اصطلاح شرم‌آور و تعرض به تابو‌های جنسی را نه تنها ممنوع نمی‌داند بلکه طبیعی و گاه لازم می‌شمارد اگر چه هم ایشان به اعتدال و نیز به قصد گوینده و شنونده از این صراحت بیان توجه دارد: یاد کردن نام اندام‌های جنسی و یا کارهای به اصطلاح شرم‌آور، در ذات خود عیبی ندارد یعنی نه خلاف طبیعت است و نه خلاف دین، به ویژه اگر به اعتدال باشد و قصد گوینده یا شنونده خوش کردن وقت خود و بهره‌مندی اجتماعی و ای بسا اخلاقی باشد. و کسانی که دانسته یا نادانسته با این دست ادبیات و با این بخش از فرهنگ ایرانی و اسلامی مخالفت می‌کنند از دو حال بیرون نیستند یا می خواهند غرایز و طبیعت خود را انکار کنند یا این که ریا می‌ورزند و زهد دروغین و غیر انسانی پیشه کرده‌اند.

روش طبقه بندی طنز و شوخ‌طبعی در مثنوی معنوی

این حکایت گفته شد زیرو زبر                                              همچو فکر عاشقان بی‌پا و سر

سر ندارد، چون ز ازل بوده‌ست پیش                                     پا ندارد، با ابد بوده‌ست خویش

بلکه چون آب است هر قطره از آن                            هم سرست و پا و هم بی هر دوان

حاش لله این حکایت نیست هین                                         نقد حال ما و تست این خوش ببین

(دفتر اول)

اسماعیل امینی: خنده‌ناکی سوانح عالم برآمده از دوگانگی و تناقض درونی آن‌هاست و آن که این دوگانگی را در می‌یابد و با بیان هنری آن را به دیگران می‌نمایاند طنزآفرینی می‌کند. ادراک ناگهانی تناقض موجود میان وضع چیزها چنان‌که هست و چنان‌که باید باشد یا چنان‌که منتظریم و فکر می‌کنیم باید چنان باشد، خنده‌آفرین است و از منظر مولانا تناقض و دوگانگی، ملازم رخدادها و پدیده‌های جهان صورت‌هاست. بر این اساس طنز و جلوه‌های گوناگونش در سراسر مثنوی معنوی گسترده است و بازیابی و طبقه‌بندی ابیاتی از مثنوی که رشحه‌ای از طنز در خود دارند بسیار دامنه‌دارتر از متن مثنوی و حتی شروح تفصیلی آن خواهد شد. در رویارویی با حکایت‌های طنزآمیز مثنوی معنوی همواره باید این نکته را لحاظ کرد که شوخ‌طبعی و خنده‌ناکی دست‌کم در دو لایه از صورت حکایت و تاویل و بهره تعلیمی مولانا از آن پدیدار می‌شود. به بیان دیگری این حکایت‌ها خارج از نظام خاص حکم بر مثنوی و در منابع و ماخذ اصلی خود نیز در‌بردارنده عناصری از طنز و تسخر بوده‌اند و حکایت‌های برساخته نیز به هر حال بدون تعلق به ساختار کلی حاکم بر مثنوی، متضمن طنز و شوخ‌طبعی هستند و افزون بر آن تاویل و تعبیر خاص مولانا و تداعی‌های حاصل از حکایت هم لایه‌ای دیگر از طنز و تعریض و کنایه را به خواننده عرضه می‌کند. اما بسیاری از حکایت‌های مثنوی امتیاز ویژه دیگری نیز دارند و آن طنزآمیز بودن شیوه بیان مولانا و به سخن دقیق‌تر طنز کلامی شاعر است در بازخوانی و طبقه‌بندی حکایت‌های شوخ‌طبعانه مثنوی. بر این نکته اخیر تاکید بیشتری خواهیم داشت از آن که طنز موجود در حکایت‌ها به هر حال اختصاص به مثنوی  معنوی و مولانا ندارد و نیز رابطه طنزآمیز میان صورت تمثیل‌ها و حکایت‌ها با تعالیم و تعابیر مولانا به دلیل پیوند عمیقی که با متن و زمینه‌های ویژه تفکر صوفیانه دارد، در حوزه مباحث کلامی و شرح‌های مبتنی بر باز‌شناسی اندیشه مولانا قابل طرح هستند. اما سحر کلام مولانا و شگردهای مطایبه او که در شیوه بیانش متجلی می‌شود و هم‌چنین آشتی دادن میان پست‌ترین و عالی‌ترین رفتارها و اندیشه‌های انسان و هستی‌اش، هنر خاص‌الخاص اوست که مطالعه و کنکاش و بازشناسایی این هنر اخص، طرفه‌ای نادر است و این مختصر اگر گشایشی و مقدمه‌ای در این وادی محسوب گردد به هر حال کاری است در حد کلوخ‌اندازی تشنه در آب از سر دیوار به ذوق شنیدن صدای مطلوب و محبوب، بی‌هیچ داعی‌های و چشمداشتی، اما امیدوار و کوشنده.

طبقه‌بندی حکایت‌های طنز مثنوی بر اساس اهداف مورد تهاجم چهار گروه اصلی به عنوان اهداف مورد تهاجم در حکایت‌های طنز‌آمیز و شوخ‌طبعانه مثنوی عبارتند از:

5. مسائل جنسی و قبایح افعال و اسافل اعضا
6. باور‌های مذهبی ظاهر‌بینان
7. روش استدلال و مباحثه اهل فلسفه و منطق
8. خصلت‌های نکوهیده انسان

ذکر و بررسی چند حکایت طنز از مثنوی همراه با شگردهای مورد استفاده در آن:

نظرات دوستان:

» برای نوشتن نظرتان درباره داستان یا هر موضوع مرتبط با این جلسه، به قسمت "پیامها و نظرات" در همین صفحه(پایین‌) مراجعه کنید.