+ پس از خواندن داستان، در صورت تمایل، نظر و تفسیر خود را از طریق بخش "پیام‌ها و نظرات" در پایین صفحه، ارسال نمائید.
 

بشنوید ای دوستان این داستان                              خود حقیقت نقد حال ماست آن

دفتر سوم، بيت 1522 به بعد.

مثال رنجور شدن آدمى به وهم تعظيم خلق و رغبت مشتريان به وى و حكايت معلم‏

كودكان مكتبى از اوستاد                                                    رنج ديدند از ملال و اجتهاد

مشورت كردند در تعويق كار                                                تا معلم در فتد در اضطرار

چون نمى‏آيد و را رنجوريى؟                                                كه بگيرد چند روز او دوريى‏

تا رهيم از حبس و تنگى و ز كار                                           هست او چون سنگ خارا برقرار

آن يكى زيركتر اين تدبير كرد                                                كه بگويد اوستا چونى تو زرد؟

خير باشد رنگ تو بر جاى نيست                                         اين اثر يا از هوا يا از تبى است‏

اندكى اندر خيال افتد از اين                                                تو برادر هم مدد كن اين چنين‏

چون در آيى از در مكتب بگو                                                خير باشد اوستا احوال تو؟

آن خيالش اندكى افزون شود                                              كز خيالى عاقلى مجنون شود

آن سوم و آن چارم و پنجم چنين                                         در پى ما غم نمايند و حنين‏

تا چو سى كودك تواتر اين خبر                                             متفق گويند يابد مستقر

هر يكى گفتش كه شاباش اى ذكى                                     باد بختت بر عنايت متكى‏

متفق گشتند در عهد وثيق                                                كه نگرداند سخن را يك رفيق‏

بعد از آن سوگند داد او جمله را                                            تا كه غمازى نگويد ماجرا

راى آن كودك بچربيد از همه                                                عقل او در پيش مى‏رفت از رمه‏

آن تفاوت هست در عقل بشر                                             كه ميان شاهدان اندر صور

زين قبل فرمود احمد در مقال                                              در زبان پنهان بود حسن رجال‏

عقول خلق متفاوتست در اصل فطرت و نزد معتزله متساويست تفاوت عقول از تحصيل علم است

اختلاف عقلها در اصل بود                                                   بر وفاق سنيان بايد شنود

بر خلاف قول اهل اعتزال                                                     كه عقول از اصل دارند اعتدال

تجربه و تعليم بيش و كم كند                                              تا يكي را از يكي اعلم كند

باطلست اين زانك راي كودكي                                            كه ندارد تجربه در مسلكي

بر دميد انديشه‌اي زان طفل خرد                                          پير با صد تجربه بويي نبرد

خود فزون آن به كه آن از فطرتست                                        تا ز افزوني كه جهد و فكرتست

تو بگو داده خدا بهتر بود                                                     ياكه لنگي راهوارانه رود؟

در وهم افگندن كودكان استاد را

روز گشت و آمدند آن كودكان                                               بر همين فكرت، ز خانه تا دكان‏

جمله استادند بيرون منتظر                                                 تا در آيد اول آن يار مصر

ز انكه منبع او بد‏ست اين راى را                                          سر امام آيد هميشه پاى را

اى مقلد تو مجو پيشى بر آن                                              كاو بود منبع ز نور آسمان‏

او در آمد گفت استا را سلام                                               خير باشد رنگ رويت زردفام‏

گفت استا: نيست رنجى مر مرا                                          تو برو بنشين مگو ياوه هلا

نفى كرد، اما غبار وهم بد                                                  اندكى اندر دلش ناگاه زد

اندر آمد ديگرى گفت اين چنين                                            اندكى آن وهم افزون شد بدين‏

همچنين تا وهم او قوت گرفت                                             ماند اندر حال خود بس در شگفت‏

بيمار شدن فرعون هم به وهم از تعظيم خلقان‏

سجده‏ء خلق از زن و از طفل و مرد                                       زد دل فرعون را رنجور كرد

گفتن هر يك خداوند و ملك                                                  آن چنان كردش ز وهمى منهتك‏

كه بدعوى الهى شد دلير                                                   اژدها گشت و نمى‏شد هيچ سير

عقل جزوى آفتش وهم است و ظن                                      ز انكه در ظلمات شد او را وطن‏

بر زمين گر نيم گز راهى بود                                                آدمى بى‏وهم ايمن مى‏رود

بر سر ديوار عالى گر روى                                                   گر دو گز عرضش بود كج مى‏شوى‏

بلكه مى‏افتى ز لرزه‏ء دل به وهم                                         ترس وهمى را نكو بنگر، بفهم‏

رنجور شدن استاد به وهم‏

گشت استا سست از وهم و ز بيم                                      برجهيد و مى‏كشانيد او گليم‏

خشمگين با زن كه مهر اوست سست                                 من بدين حالم، نپرسيد و نجست‏

خود مرا آگه نكرد از رنگ من                                                قصد دارد تا رهد از ننگ من‏

او به حسن و جلوه‏ء خود مست گشت                                  بى‏خبر كز بام افتادم چو طشت‏

آمد و در را به تندى واگشاد                                                 كودكان اندر پى آن اوستاد

گفت زن خير است چون زود آمدى؟                                      كه مبادا ذات نيكت را بدى‏

گفت كورى؟ رنگ و حال من ببين                                         از غمم بيگانگان اندر حنين‏

تو درون خانه از بغض و نفاق                                               مى‏نبينى حال من در احتراق؟‏

گفت زن اى خواجه عيبى نيستت                                        وهم و ظن لاش بى‏معنى‏ستت‏

گفتش: اى غر، تو هنوزى در لجاج                                        مى‏نبينى اين تغير و ارتجاج‏

گر تو كور و كر شدى ما را چه جرم؟                                      ما در اين رنجيم و در اندوه و گرم‏

گفت اى خواجه بيارم آينه                                                   تا بدانى كه ندارم من گنه‏؟

گفت: رو نه تو رهى، نه آينه‏ت                                             دايماً در بغض و كينى و عنت‏

جامهء خواب مرا زو گستران                                                تا بخسبم كه سر من شد گران‏

زن توقف كرد، مردش بانگ زد                                              كاى عدو زوتر، ترا اين مى‏سزد

در جامه، خواب افتادن استاد و ناليدن او از وهم رنجورى‏

جامه خواب آورد و گسترد آن عجوز                                       گفت: امكان نى و باطن پر ز سوز

گر بگويم، متهم دارد مرا                                                     ور نگويم، جد شود اين ماجرا

فال بد رنجور گرداند همى                                                   آدمى را كه نبودستش غمى‏

گر بگويم، او خيالى بر زند                                                   فعل دارد زن كه خلوت مى‏كند

مر مرا از خانه بيرون مى‏كند                                                بهر فسقى فعل و افسون مى‏كند

جامه خوابش كرد و استاد اوفتاد                                          آه آه و ناله از وى مى‏بزاد

كودكان آن جا نشستند و نهان                                            درس مى‏خواندند با صد اندهان‏

كاين همه كرديم و ما زندانييم                                             بد بنايى بود ما بد بانييم‏

دوم بار در وهم افگندن كودكان استاد را كه او را از قرآن خواندن ما درد سر افزايد

گفت آن زيرك كه اى قوم پسند                                            درس خوانيد و كنيد آوا بلند

چون همى‏خواندند، گفت: اى كودكان                                   بانگ ما استاد را دارد زيان‏

درد سر افزايد استا را ز بانگ                                               ارزد اين كاو درد يابد بهر دانگ؟‏

گفت استا: راست مى‏گويد رويد                                          درد سر افزون شدم، بيرون شويد

خلاص يافتن كودكان از مكتب، بدين مكر

سجده كردند و بگفتند اى كريم                                            دور بادا از تو رنجورى و بيم‏

پس برون جستند سوى خانه‏ها                                          همچو مرغان در هواى دانه‏ها

مادرانشان خشمگين گشتند و گفت                                    روز كتاب و شما با لهو جفت؟!‏

عذر آوردند كاى مادر تو بيست                                             اين گناه از ما و از تقصير نيست‏

از قضاى آسمان استاد ما                                                   گشت رنجور و سقيم و مبتلا

مادران گفتند: مكر است و دروغ                                           صد دروغ آريد بهر طمع دوغ‏

ما صباح آييم پيش اوستا                                                   تا ببينيم اصل اين مكر شما

كودكان گفتند: بسم اللَّه رويد                                             بر دروغ و صدق ما واقف شويد

رفتن مادران كودكان به عيادت اوستاد

بامدادان آمدند آن مادران                                                    خفته استا همچو بيمار گران‏

هم عرق كرده ز بسيارى لحاف                                            سر ببسته رو كشيده در سجاف‏

آه آهى مى‏كند آهسته او                                                   جملگان گشتند هم لاحول گو

خير باشد اوستاد اين درد سر                                             جان تو ما را نبوده زين خبر

گفت: من هم بى‏خبر بودم از اين                                         آگهم مادر غران كردند، هين‏

من بدم غافل به شغل قال و قيل                                          بود در باطن چنين رنجى ثقيل‏

چون به جد مشغول باشد آدمى                                          او ز ديد رنج خود باشد عمى‏

------------------------

* دربارهء انواع عقل (از دفتر چهارم بيت 1960)

عقل دو عقلست اول مكسبي                                            كه در آموزي چو در مكتب صبي

از كتاب و اوستاد و فكر و ذكر                                               از معاني وز علوم خوب و بكر

عقل تو افزون شود بر ديگران                                               ليك تو باشي ز حفظ آن گران

لوح حافظ باشي اندر دور و گشت                                        لوح محفوظ اوست كو زين در گرشت

عقل ديگر بخشش يزدان بود                                               چشمهء آن در ميان جان بود

چون ز سينه آب دانش جوش كرد                                        نه شود گنده نه ديرينه نه زرد

ور ره نبعش بود بسته چه غم                                             كو همي‌جوشد ز خانه دم به دم

عقل تحصيلي مثال جويها                                                  كان رود در خانه‌اي از كويها

راه آبش بسته شد شد بي‌نوا                                             از درون خويشتن جو چشمه را

نظرات دوستان:

» برای نوشتن نظرتان درباره داستان یا هر موضوع مرتبط با این جلسه، به قسمت "پیامها و نظرات" در همین صفحه(پایین‌) مراجعه کنید.